İnsanlar Mars’ın varlığını binlerce yıldır bilseler de uydusu Phobos’un varlığından 18 Ağustos 1877 tarihinde Amerikalı astronom Asaph Hall sayesinde haberdar oldular.
Mars’ın iki uydusundan gezegene daha yakın olan Phobos kardeşi Deimos’a göre daha büyük olmasına karşın yine de 22 km çapıyla Güneş Sistemi’ndeki en küçük uydulardan biridir. O kadar küçüktür ki küresel bir şekil almasına yetecek kütleye sahip değildir. Bu nedenle patatese benzer. Yapısı C tipi asteroitlerde olduğu gibi karbon zengini kayadan oluşur. Benzer özellikteki diğer Mars uydusu Deimos gibi bir zamanlar asteroitken, gezegenin kütle çekimine yakalanarak uyduya dönüştüğü düşünülmekte.
Yörünge yüksekliği yaklaşık 6000 km olan uydu, Mars’taki bir gözlemci için günde iki defa doğup batar. Yüksekliğinin az olması, Mars’ın bazı bölgelerinde hiç görülememesine sebep olur.
Gökbilimciler Phobos’un 50 milyon yıl içinde ya Mars’a düşeceğini ya da yörüngede kütleçekim gelgit etkilerine dayanamayarak parçalanacağını düşünüyorlar. Eğer parçalanacak olursa Mars da halkalı bir gezegene dönüşebilir. Hakkımızda hayırlısı.
Uydusunun hazin sonu Mars’ı daha yakışıklı hale getirebilir.
Phobos’un yörüngesindeki gariplikler gökbilimcilerin içinin oyuk olabileceğini düşünmeye itmişti. Yapılan incelemeler, Phobos’un %25-35 oranında gözenekli olması gerektiğini göstermişti. Bu sonuç gezegenbilimcilere Phobos’un Mars’ın etrafında tur atan bir “moloz yığını”ndan biraz daha fazlası olduğu konusunda yol gösterdi. Büyük ve küçük parçaların bir araya gelmesiyle oluşan bir moloz yığını, bu parçalar birbirine tam uymayacağı için içinde boşluklar oluşur.
Phobos üzerinde üç büyük krater var. Bunlardan en büyüğü olan Stickney ismini Phobos’u keşfeden Asaph Hall’un eşinden alıyor. 10 km çapındaki Stickney, Phobos’un ortalama 22 km olan çapıyla karşılaştırıldığında dikkat çekici biçimde büyüktür.
Türkiye hava sahasının ihlal eden bir Rus savaş uçağı düşürüldü. Ardından gelen diplomatik krizi muhtemelen ekonomik sarsıntılar da izleyecek. Belçikalı fizikçilere göreyse her iki ülkenin yöneticilerinin konu hakkında yaptığı açıklamalarda bazı yanlışlar var.
Kış geldi
Kış geldi, havalar iyice soğuyacak. Genel olarak insanda sıcak hissiyatlar uyandıran Antalya’nın dağlarına kar geçen hafta geldi bile. Aşağıdaki kare Süleyman Kaynar tarafından TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi BİTOM facebook grubunda paylaşıldı:
halkalı gezegen Mars!
Yeni bir çalışma yakın komşumuz Mars’ın milyonlarca yıl sonra halkalarıyla ünlü Satürn’e benzeyebileceğini öne sürüyor. Gezegenin içteki uydusu Phobos gün geçtikçe Mars’a biraz daha yaklaşmakta. Genel olarak bu uydunun 30 milyon yıl kadar sonra Kızıl Gezegen’e düşeceği düşünülüyor ancak bu yeni çalışmaya göre Phobos çarpmadan, çekim etkisiyle paramparça olabilir ve bu durumda ardında bıraktığı enkaz bir halka meydana getirir.
Falcon’un enkazı İngiltere’ye ulaştı
Fırlatması başarısızlıkla sonuşlanan ve okyanusa çakılan Falcon 9 enkazından bir parça Britanya’nın güney batı sahillerindeki Scilly takım adalarında ortaya çıktı. Uluslararası Uzay İstasyonu’na kargo taşıyan roket fırlatmadan iki dakika sonra patlamıştı. Okyanus akıntıları sayesinde ABD Florida’dan kalkan roket, İngiltereye kadar uzun bir yol katedebildi.
İlk kez bir roket dikine iniş yapmayı başardı
SpaceX firmasının ürettiği Falcon roketleri henüz başarılı olamasa da okyanus üzerinde bir platforma inecek şekilde tasarlanıyor. Yeniden kullanılabilir ve dolayısıyla daha ucuz roket hayali kuran Elon Musk’ın bu hedefine başka bir ekip daha önce ulaşmayı başardı.
Fırlattığı roketi başarılı şekilde dikine inmeyi başaran Blue Origin şirketi bu araçla yörüngeye yük ve insan taşımayı planlamıyor. Küçük çaplı bu fırlatma sistemi sadece belli sayıda uzay turistini taşıyan bir kapsülü 100 km’den daha yukarı çıkartmayı planlıyor. Kapsül daha sonra paraşüt yardımıyla yere iniyor.
uzay istasyonunda Şükran Günü
Geçtiğimiz perşembe günü Amerikalılar Şükran Günü’nü kutladılar. Bu ulusal bayramın en önemli kültürel motiflerinden biri kuşkusuz hindi. Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki Amerikalı astronotlar da bayramlarını uzay usulü hindi tetrazzini (genelde kırmızı et kullanılmadan, spagetti ve sosla yapılan bir yemek) yaparak kutladılar. Üstelik yemeğin hazırlanması sadece 15 dakika sürdü (video).
Fransız Uzay Ajansı 50 yaşında
13 Kasım’da Paris’te gerçekleşen terör saldırıları nedeniyle, Fransız Uzay Ajansı CNES 50. yıl kutlamalarını iptal etti. Fransa’nın uzay macerası günümüzden 50 sene evvel Asterix isimli roketin fırlatılmasıyla başlamıştı. Fransa, Sovyetler, ABD, Kanada, Birleşik Krallık ve İtalya’nın ardından uzaydaki 6., uydusunu kendi roketiyle Karman Sınırı’nın ötesine taşımayı başaran 3. ülke olmuştu. Asterix aynı zamanda uzaya çıkan ilk çizgi karakter.
Fransızların kontrol odası o dönemki muadillerine göre oldukça mütevazı
James Webb’in aynasının ilk parçası takıldı
Hubble’ın yerine geçmesi heyecanla beklenen James Webb teleskobunun 18 parçadan oluşan 6.5 metrelik aynasının ilk parçası monte edildi. 2018 yılında fırlatılması planlanan bu teleskop Dünya çevresindeki bir yörüngede değil, Dünya’dan 1.5 milyon km ötedeki L2 noktasında konuşlanacak. Hubble’ın görüş alanı Güneş ve Dünya tarafından kısıtlanıyor, 90 dakikalık yörünge süresince gözlem yaparken bu durumun hesaba katılması gerekiyor. Webb teleskobu, L2 noktasında kelimenin tam anlamıyla sabit kalacak ve Güneş ve Dünya her zaman aynı bölgede yer alacağı için çok daha geniş bir alanı rahatça gözleyebilecek.
RS-25’ler geri dönüyor
NASA Mars’a astronot ulaştırmayı amaçlıyor. Bu görev için ağır yükleri uzağa taşıyabilecek güçlü roketlere ihtiyaç var. İşte bu iş için, dünyanın en güçlü roketi olan mamut Uzay Fırlatma Sistemi (SLS) kullanılacak. Bu sistemin ilk kademesine beş katı yakıtlı ek roketin yanısıra 4 adet RS-25 roket motoru güç verecek. RS-25’leri mutlaka görmüşsünüzdür. Hani emekliye ayrılan mekiklerin sahip olduğu 3 adet roket motoru da RS-25’ti. NASA bu roketlerin yükseltilmiş halini yeniden üretmesi için Aerojet Rocketdyne ile sözleşme imzaladı.
Cuma günü İÜ Amatör Astronomi Kulübü etkinliği var
İstanbul Üniversitesi Amatör Astronomlar Kulübü‘nün 4 Aralık Cuma günü bir etkinliği olacak. Programda “Mikrodan Makroya Gezegen Oluşumu”, “Dark Side of the Astronomy” sunumlarından sonrasında ise hava şartları iyi olursa gökyüzü gözlemi var.
Dronlar Alemi
Dronlara plaka
Daha önceki raporlardan birinde ABD’de Federal Havacılık İdaresi’nin insansız hava araçlarına kayıt zorunluluğu getirmeyi planladığını yazmıştım. Yeni habere göre konu üzerinde çalışan bir komisyon 250 gramdan daha ağır tüm dronların kayıt kapsamına alınmasını değerlendiriyor. Eğlence amaçlı kullanılan İHA’larda film kaydı için yararlanılan küçük ve hafif GoPro kamerasının bile 111g olduğu düşünülünce çok küçük araçlar dışında kalanların üzerlerinde plaka gibi görünebilir biçimde kayıt numaralarını taşımaları gerekecek.
Yaz saati uygulamasının sonlanması nedeniyle saatlerin bir kaç hafta önce geri alınması gerekiyordu. Seçim nedeniyle bu iş ertelendi ve birçok kişi sorun yaşadı. Ertelenen geri alma işlemi bu gece gerçekleşti. Ve yine aynı soruyla karşı karşıyayız: saat kaç? Cevabı burda.
Uluslararası Uzay İstasyonu’nun inşaası bu iki modülün kenetlenmesi ile başladı
20 Kasım’da Uluslararası Uzay İstasyonu 15. yaşını kutladı. Günümüzden 15 yıl önce Rus Zarya (gündoğumu) ve Amerikan Unity (birlik) modüllerinin birleşmesiyle inşaasına başlanan UUİ uzaydaki uluslararası işbirliğinin ve insanlığın teknolojik ilerlemesinin bir abidesi olarak görev yapmayı sürdürüyor.
Uzay İstasyonu hakkında bir güzellik daha: UUİ üzerindeki kameradan 24 saat boyunca Dünya’yı izlemek mümkün. Üstelik aynı sayfadan UUİ’nin nerde olduğunu da haritadan görebiliyorsunuz.
Dr. Umut Yıldız haftaya Türkiye’ye geliyor. 11 Kasım 3 Aralık tarihlerinde farklı yerlerde “Yıldız Oluşumu, Büyük Veri ve Uzay Araştırma Robotları” konusunda konferaslar verecek. Tarihleri burdan öğrenebilirsiniz. Gitmeye niyetiniz varsa önceden kayıt olmayı unutmayın.
telif: diversepixel/Shutterstock
Geçtiğimiz ay Kepler teleskobunun verilerini inceleyen gönüllü yurttaş bilimciler ve bilim insanları bir yıldızın daha önce hiç görülmemiş biçimde tuhaf olduğunu keşfettiler. Doğal açıklamaları içeren bir çalışmanın ardından “sebebini bilmiyorsak uzaylılar yapmıştır” mottosuyla konuyu uzaylılara bağlayan bir teori ortaya atılmıştı. Buna göre bu yıldızın etrafına bir Dyson küresi inşaa ediliyor olabilirdi. Dünya dışı akıllı yaşam arayan SETI antenlerini bu yıldıza çevirdi. Bulgular uzaylılardan sinyal gelmediğini gösteriyor. Yine de uzaylılara dair umutlar tükenmiş değil.
Kanada’nın yeni ulaştırma bakanının aynı zamanda bir astronot olduğunu biliyor musunuz? Kanada’nın yeni hükümeti adeta yıldızlar karması.
Geçen haftanın güzelliklerinden biri yüzlerce ötegezegenin görselleştirildiği bir poster oldu. Buradan büyük boy haline uluşılabilir.
Taurid meteor yağmurunun devam ettiği bir gecede çekilen bu fotoğrafta görülen çizgiler göktaşlarına ait değil. ABD’nin Michigan eyaletinden Paul Nelson’un yakaladığı bu karede görülmekte olanlar dünya atmosferine giriş yapan askeri amaçlı bir uydunun kalıntıları.
NFIR isimli uydu 2007 yılında ABD savunma bakanlığının ihtiyaçları için fırlatılmıştı. Deney görevi olan NFIR ile fırlatılan füzeleri görüntülemeyi ve eksoz dumanlarındn veri toplamayı amaçlıyordu. İlk tasarımda üzerinde düşman roketleri vurma deneyi için silah taşıması da planlanıyordu!
Geçtiğimiz haftaki bir diğer haber yine uzayda silahlanmayla ilgiliydi. ABD, Rusya’nın uzaydaki silahları sınırlandırma teklifini reddetti. ABD uzayda pek çok rakibi olmasına karşın uzayı silahlandırma hevesinde. NASA bütçesinin kısılmaması için büyük uğraş verirken, diğer ülkeler uzay keşifleri için kaynaklarını büyük bir azimle arttırıyor. ABD başlattığı silahlanma yarışının kaybedeni olabilir.
NASA, adını Güneş’in çekirdeğinde meydana gelen, yıldızımıza ve Dünya’ya enerji sağlayan termonükleer tepkimelerden alan Thermonuclear Art (Termonükleer Sanat) isimli çalışmayı duyurdu. Termonükleer Sanat, yıldızımızın yüzeyindeki dinamik yapıyı ortaya koyan patlamaları, lekeleri, manyetik alanı ve X ışını yayımını 4K çözünürlükleizleyiciye sunuyor.
NASA geçtiğimiz hafta yine önceden meraklandırma usulü ile açıklama yaptı: Mars atmosferi güneş rüzgarlarınca zayıflatılıyor. İlk okuduğumda “iyi ama ben bunu yazmıştım” dedim kendi kendime. Gerçekten de yazmıştım. Bugünkü fark ise MAVEN uydusunun yaptığı gözlemlerin bu olguyu net şekilde kanıtlaması. Anlaşılan NASA yine bir halkla ilişkiler çalışması yapmış ve bunda da başarılı olmuş.
Mars atmosferinin erozyona uğraması kimileri için dünyalaştırma (terraforming) denilen, diğer gezegenleri yapay yollarla Dünya benzeri bir yer haline getirme çalışması için kötü haber. Peki Mars’ı dünyalaştırmak gerçekte mümkün mü? Evrim Ağacı’nda Marslı filminin bilimsel analizini yaparken bu konuya da değinmişler.
Geçen raporda (9.) Rus ve Avrupa uzay ajanslarının Mars için ortaklığa gitmeyi planladığını yazmıştım (ExoMars). Rusya’nın Avrupa ile ortaklaşa yürütmeyi umduğu diğer planı ise Kızıl Gezegen’in uydularından Phobos’tan toprak örneği almak. Daha önce benzer bir amacı olan Rus Phobos-Grunt uzayaracı başarısız olmuştu.
Sovyet uzay programı Mars ötesini hedeflememişti. Fakat şimdi Ruslar 2026’da Laplas uzayaracı ile Jüpiter sistemine gitmeyi planlıyorlar. Hedef oldukça iddialı: Jüpiter’in su olduğu düşünülen Ganymede uydusuna iniş yapmak. Görüldüğü kadarıyla Rusya uzay alanında atağa kalkmak istiyor.
Çin’in Mars’a göndermeyi planladığı uydunun modeli
Çin’den de haberler var: Çin gelecek yıl 4 adet bilimsel uzay sondası fırlatacak. Bunlarla karanlık madde, kuantum bilimi deneyleri, kara delik gözlemleri yapacak ve uzayda yaşamayı inceleyecek. 2020 hedefindeyse Kızıl Gezegen’e bir uydu göndermek var.
Türkiye’de Özyeğin Üniversitesi öğrencilerinden oluşan bir takım da Mars’a gidemeseler bile, gezgin robot geliştiriyorlar.
Ülkemizdeki bilim merkezlerinin sayısı artarken Eskişehir’deki Bilim Deney Merkezi ve Uzay Evi açıldığı günden beri 4 yılda 400 binden fazla ziyaretçi ağırlamış. İlin nüfusu 685 bin!
Kötü haberler de yok değil: Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’nün (OECD), Türkiye’de emek göçüne dair raporu yayımlandı. Buna göre eğitimli Türkiye vatandaşlarının yurtdışına göçü 2001’den 2011’e kadar %83 arttı. Geçen zaman ve işsizliğin armasıyla beraber bugün bu sayının daha da arttığını söylemek için müneccim olmaya gerek yok.
Eğitim ve eğitimli insanlara sahip çıkma bir ülkenin ölüm kalım meselesi. Geçtiğimiz hafta gündeme gelen bir öğretmen, Ahmet Naç, “Sıradan bir sınıftan harikalar yaratan öğretmen” başlığıyla haber oldu ve zihniyetin ne kadar büyük bir fark yaratabileceğini ortaya koydu.
NASA geçtiğimiz yıl gerçekleşen, özel bir şirketin ürettiği Antares kargo roketinin patlamasıyla ilgili yeni fotoğrafları flickr hesabından paylaştı. Fotoğraflar patlamanın şiddetine dair ayrıntıları gözler önüne seriyor.
NASA’nın 11 yıldır uzayda başarıyla çalışan uzayaracı Swift ise 1000. Gama ışını patlamasını tespit etti.
Daha geçen ayın sonlarında Patricia Kasırgası tüm zamanların en güçlüsü olarak rekor kırmıştı ki yeni bir güçlü fırtına daha ortaya çıktı. Umman körfezinde başlayan Chapala kasırgası, Arap coğrafyasının son 30 yıldır gördüğü en güçlü fırtına olarak kayıtlara geçti.
Dronlar Alemi
Dronlar uzak mesafeleri GPS yardımıyla katedebiliyorlar. Dış ortamda gezinmek kolay, peki kapalı mekanlarda ne olacak? Onun da çözümünü buldular. Geliştirilen bir sistemle İHA’lar iç ortamın bir haritasını oluşturabilecekler. Videosu burda.
Peki önüne çıkan (dal gibi) engelleri farkedip çevrelerinden dolaşarak kendi kendine yol alan drona ne dersiniz?
Mars’ın uydularından Phobos’dan geçenlerde bahsetmiş ve yeni görüntülerinin geleceğinin haberini vermiştim bir süre önce. Mars Ekspresi’nin 7, 10 ve 13 Mart tarihlerinde yaptığı yakın geçişlerde, Phobos’un çekim gücü etkisini belirlemek için, uzay aracının konumundaki milimetrik değişiklikler ölçülmüştü.
15 Mart günü gerçekleştirilen son yakın geçişte Mars Ekspresi, Mars ayının yeni görüntülerini bizlere ulaştırdı. Bunlar Phobos’un şimdiye kadarki en ayrıntılı görüntüleri; resimlerde 4,4 metrelik farklar ayırt edilebiliyor.
Bu yeni görüntüler ve çekim gücü ölçümleri birlikte değerlendirilerek, Phobos’un aralarında boşluklar olan, pek çok küçük parçadan oluşan bir “moloz yığını” mı; yoksa daha bütün bir yapıya sahip bir gökcismi mi olduğu anlaşılmaya çalışılacak.
Phobos, güneş sistemi ölçeğinde minicik bir gökcismi (eni 30 km’yi bulmuyor) ve küresel bir şekle sahip değil. Daha fazla görüntüye ESA‘nın sayfasından ulaşabilirsiniz.
50 ve 60lı yıllarda, Mars aylarından biri olan Phobos‘un içinin oyuk olabileceği düşünülüyordu. Bu spekülasyonun ortaya çıkmasına neden olansa, uydunun alışıldık olmayan yörünge özellikleriydi.
Mars Ekspresi uzay aracı geçtiğimiz çarşamba günü Phobos’a yakın geçiş yaptı. Gökcisminin 67 km yakınından geçen araç herhangi bir fotoğraf çekmedi ve diğer gözlem ekipmanları da kapatılmıştı. Yer istasyonundakiler, Phobos’un uzay aracı üzerindeki çekim gücünü inceleyebilmek için sadece saf radyo sinyallerini duymak istiyordu.
Bilim insanlarına göre Phobos ikinci nesil bir uydu. Birinci nesil uydular, ana gökcismiyle hemen hemen aynı dönemde birlikte oluşuyorlar. İkinci nesil uydularsa gezegenleri ile sonradan biraraya geliyor. Phobos’un muhtemelen Mars’ın çekim etkisiyle yörüngesine girmiş bir küçük gezegen olduğu düşünülüyor.
Önceki yakın geçişlerde yapılan incelemeler, Phobos’un %25-35 gözenekli olması gerektiğini göstermişti. Bu sonuç gezegenbilimcilere Phobos’un Mars’ın etrafında tur atan bir “moloz yığını”ndan biraz daha fazlası olduğu konusunda yol gösterdi. Büyük ve küçük parçaların biraraya gelmesiyle oluşan bir moloz yığını, bu parçalar birbirine tam uymayacağı için içinde boşluklara sahip olacaktır.
Mart ayı içersinde Mars Ekspresi, Phobos’a yeniden yakın geçiş yapacak. Bu seferkinde uzay aracı, uydunun yüksek çözünürlüklü görünülerini yakalayacak.
EK (17 Mart): Bahsettiğim yüksek çözünürlüklü fotoğraflar yayınlandı. Konuyla ilgili yeni yazım ve yeni fotoğraflar..
