20 Ekim günü gerçekleşen astronomi, uzay ve havacılık alanındaki önemli tarihi olaylar hakkında kısa bilgiler.
1956 – Amerikalıların çok ünlü UH-1 helikopterinin prototipi olan XH-40 ilk kez havlandı. Prototipin başarısı UH-1H Iroquois’in (veya “Huey”) üretime başlamasını sağladı. UH-1 Vietnam Savaşı’nın sembollerinden biri haline gelmişti.
1960 – Modern balonculuğun babası kabul edilen Paul Edward Yost, bir sıcak hava balonu ile ilk serbest uçuşunu yaptı. Bu balonda sepet yerine pilotun oturduğu koltuk benzeri bir yapı vardı. Buna karşın kullandığı propan ısıtma sistemi günümüz sıcak hava balonlarının temelini oluşturan bir sistem.
1995 – Uzay mekiği Columbia STS-73 görevi için fırlatıldı. Mekik mürettebatı uzayda 16 gün geçirdi.
1995 – Thomas Reiter uzay yürüyüşü yapan ilk ESA astronotu (ve ilk Alman vatandaşı) oldu. Reiter, Mir uzay istasyonundaki EuroMir’95 görevi dahilinde, Rus kozmonot Sergei Avdeyev ile birlikte 5 saat 11 dakika boyunca uzayda kaldı.
Thomas Reiter uzay elbisesi içinde.
2017 – Randy Bresnik ve Joseph M. Acaba Uluslararası Uzay İstasyonu’ndaki görevleri sırasında uzay yürüyüşü yaptılar.
2018 – ESA’nın il Merkür görevi BepiColombo bir Ariane 5 roketi ile fırlatılarak 7 yıl sürecek yolculuğuna başladı. ESA’nın öncülüğündeki proje Japon uzay ajansı JAXA’nın ortaklığında yürütülüyor. Görev iki uzayaracından oluşmakta: Merkür Manyetosferik Uydusu ve Merkür Gezegen Uydusu. Uzayaraçları 2025 sonunda Merkür’e ulaştığında 350° C’yi aşan sıcaklıklara dayanması gerekecek.
1632 – İngiliz fizikçi, matematikçi, mimar Christopher Wren doğdu (ö. 1723). San Paul Katedrali’ni tasarlayan kişi olarak üne sahip. 1891 – Nobel ödülü sahini, İngiliz fizikçi ve akademisyen James Chadwick doğdu (ö. 1974). 1944 – Sri Lankalı fizikçi ve filozof Nalin de Silva doğdu. 1963 – Kanadalı mühendis ve astronot Julie Payette doğdu. 1972 – Amerikalı astronom ve akademisyen Harlow Shapley öldü (d. 1885). 1984 – Nobel ödülü sahibi İngiliz-Amerikan fizikçi ve matematikçi Paul Dirac öldü (d. 1902).
Merkür Güneş’e en yakın gezegendir. Yıldızımıza ortalama uzaklığı 57,9 milyon (Dünya: 150 milyon) kilometredir. Güneş’in bu gezegenin yüzeyinden görünür boyutu bizim Dünya’dan gördüğümüzden 3 kattan daha büyüktür.
Dünya’ya olan uzaklığı ise iki gezegenin yörüngelerindeki konuma bağlı olarak 77 ile 222 milyon km arasında değişiyor.
Güneş’e bu kadar yakın olunca ısınmamak mümkün değil. Ortalama sıcaklık 178 derece. Gezegenin çok uzun gece ve gündüzleri muazzam sıcaklık farkları ortaya çıkarıyor. Gündüzü yaşayan yarıküresinde sıcaklık 430 dereceye kadar çıkıyorken geceyi yaşayan yüzeyi -180 dereceyi görüyor.
Oldukça küçük bir gezegen. Dünya’nın %40 boyutunda olan gezegen uydumuz Ay’dan %40 daha büyük. Kütle bakımındansa Dünya’nın sadece 20’de 1’i. Güneş Sistemi’nde Merkür’den daha büyük uydu var. Merkürümüz ise herhangi bir doğal uyduya sahip değil.
Gezegen Güneş etrafında 88 Dünya gününde dönüyor. Yani bir Merkür yılı bizim 88 günümüze eşit. Fakat bir Merkür günü oldukça uzun: kendi etrafındaki bir turunu 59 günde tamamlıyor: Bir Merkür yılı 1.5 Merkür gününe eşit!
Venüs ile beraber bir iç gezegen olarak tanımlanır.
Kayda değer bir atmosfere sahip olamayacak kadar küçük ve sıcak olan gezegen çok zayıf bir ekzosfere sahip. Eksozferi hidrojen, helyum, oksijen, sodyum, kalsiyum ve potasyum içeriyor.
Nasıl gözlemlenir?
Görünür parlaklığı -2.48 (en parlak yıldız Sirius’tan daha parlak) ile +7.25 kadir (görme sınırının altında) arasında değişir. İç gezegen olduğu için Ay gibi evreleri görülür.
Gezegeni gözlemlemekte en büyük zorluk ise Güneş’e çok yakın oluşudur. Ya Güneş doğmadan hemen önce doğar ya da battıktan biraz sonra batar. Bu durum gözlem süresini kısaltır aynı zamanda gezegenin karanlık gökyüzünde görmeyi oldukça zor hale getirir.
Merkür geçişi veya transit
Bir Merkür geçişi, gezegeninin Dünyamız ile Güneş arasında bulunduğu durumlarda oluşabilir. Geçiş sırasında gezegen Güneş’in parlak diski üzerinde ilerleyen küçük siyah bir nokta olarak gözlemlenir.
Merkür Güneş’in yüzeyi önünden geçerken.
Tarihte ilk Merkür geçişini gözlemleyen kişi ünlü gökbilimci Kepler’dir. Kepler yaptığı hesaplamaları kullanarak gezegenin Güneş’in önünden geçişini doğru hesaplayarak 1631 Kasım’ında geçişi incelemiştir. Kepler bunun için Güneş’in görüntüsünü karanlık odanın duvarına yansıtmıştır.
Bir yıl içinde Merkür en azından 3 kere Güneş ile aramıza girdiği alt kavuşum dediğimiz konumda bulunur. Ancak her defasında geçiş gözlemlenemez çünkü iki gezegen aynı anda bu konumlarda bulunmaz. Bunun sebebi gezegenin yörünge düzleminin Dünya’nın yörünge düzlemine (tutulum düzlemi) göre 7 derecelik bir açı yapıyor oluşudur. Tutulum düzlemi ile Merkür’ün yörünge düzlemi Dünya’da Mayıs ve Kasım aylarının yaşandığı bölgelerde kesişir.
Merkür ve Dünya’nın yörünge düzlemi aralarındaki açı sebebiyle transit iki gezegenin denk geldiği nadir zamanlarda gerçekleşir.
Bir Merkür geçişi, Merkür gezegeninin Dünyamız ile Güneş arasında bulunduğu durumlarda oluşabilir. Geçiş sırasında Merkür Güneş’in parlak diski üzerinde ilerleyen küçük siyah bir nokta olarak gözlemlenir.
Bu yıl 11 Kasım’da gerçekleşecek Merkür geçişini kaçırırsanız bir sonraki için 2032 13 Kasım’ını beklemeniz gerekecek! Bir önceki geçiş 9 Mayıs 2016 tarihindeydi.
Merkür geçişi nasıl izlenir
Merkür’ün boyutları Güneş’e göre çok küçük olduğu için Merkür geçişi dediğimiz esas olarak bir Güneş gözlemi olacaktır. Bu yüzden burada şu kritik uyarıyı yapmak gerekiyor: Güneş’e koruyucu filtre olmadan bakmak KALICI KÖRLÜĞE sebep olabilir. İsli cam, disket içi, CD, koyu gözlük gibi malzemelerin hiçbiri GÜVENLİ DEĞİLDİR.
Merkür çok küçük olduğundan bu anı kendiniz gözlemlemek istiyorsanuz bir teleskoba ihtiyacınız olacak. Eğer Güneş gözlemi için uygun filtreniz yoksa doğrudan bakmak yerine projeksiyon yöntemi ile Merkür’ü görmeyi deneyebilirsiniz. Bu Güneş lekelerini izlemek için de kullanabileceğiniz bir yöntem.
Ne göreceğiz?
Merkür geçerken Güneş’in üzerinde oldukça küçük kara bir nokta biçiminde görülecek. Merkür gezegeni 11 yay saniye görünür boyutunda olacak. Güneş ise yaklaşık yarım derecelik görünür çapa sahip. Yarın derece 31 yay dakikaya eşit. 31 yay dakika da 1860 yay saniyeye. Yani Güneş’in bir ucundan diğerine yaklaşık 170 Merkür’ü sığdırabilirsiniz. Tabii unutmayın bunlar Dünya’dan görülen boyutlar!
Merkür Güneş etrafındaki bir turunu yaklaşık 88 Dünya gününde tamamlar. Böylelikle bir sene içinde Merkür en azından 3 kere Güneş ile aramıza girdiği alt kavuşum dediğimiz konumda bulunur. Ancak her alt kavuşum sırasında geçiş gözlemlenemez. Bunun sebebi gezegenin yörünge düzleminin Dünya’nın yörünge düzlemine (tutulum düzlemi) göre 7 derecelik bir açı yapıyor oluşudur.
Merkür ve Dünya’nın yörünge düzlemi aralarındaki açı sebebiyle transit iki gezegenin denk geldiği nadir zamanlarda gerçekleşir.
Tutulum düzlemi ile Merkür’ün yörünge düzlemi Dünya’da Mayıs ve Kasım aylarının yaşandığı bölgelerde kesişir.
Tarihte ilk Merkür geçişini gözlemleyen kişi ünlü gökbilimci Kepler’dir. Kepler yaptığı hesaplamaları kullanarak gezegenin Güneş’in önünden geçişini doğru hesaplayarak 1631 Kasım’ında geçişi incelemiştir. Kepler bunun için Güneş’in görüntüsünü karanlık odanın duvarına yansıtmıştır.
Merkür geçişi nereden izlenebilir
Eğer uyhun ekipmana sahip değilseniz ve bir gözlem etkinliğine katılamayacaksanız, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi (TUG) BİTOM binasındaki teleskoba bağlı kameradan elde edilecek görüntü youtube üzerinden canlı olarak yayınlanacak.
11 Kasım 2019’da gerçekleştirilecek gözlem etkinliklerini aşağıda sıraladım. Teleskopla gözlemler elbette o günkü hava koşullarına bağlı.
İstanbul Üniversitesi Gözlemevi
İstanbul Üniversitesi Gözlemevi‘nde 14.30-15.30 saatlerinde Prof. Dr. Adnan Ökten’in “Merkür Geçişi” sunumu olacak. Sunumun ardından 15.30-16.30’da teleskopla geçiş gözlemi gerçekleştirilecek. Akşam 6’ya kadar da planetaryum gösterimi, İÜ Tarihi Gözlemevi ve Gleissber Astronomi Koleksiyonu ziyaret edilebilecek.
ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu
ODTÜ’deki dostlar 11 Kasım’da fizik çimenlerinde olacak ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu’nu ziyaret edebilirler. Bu arkadaşlarda sadece Güneş’i gözlemlemek için üretilen o güzel Coronado teleskoplarından bir tane var. 😉🌞
Ege Üniversitesi
Ege Üniversitesi’nde Merkür geçişinin gerçekleşeceği 11 Kasım öncesinde, 8 Kasım tarihinde Prof. Dr. Serdar Evren’in konuşmacı olduğu bir seminer düzenlenecek.
11 Kasım Pazartesi günü ise 15:30’da Fen Fakültesi Dekanlık önünde teleskoplarla gözlem gerçekleştirilecek.
Uludağ Üniversitesi
Bursa Uludağ Üniversitesi, Bursa Uludağ Üniversitesi Astronomi Topluluğu ve Bursa Amatör Astronomi Kulübü tarafından düzenlenecek Merkür Geçişi etkinliği Mete Cengiz Kültür Merkezi’ndeki İlyas Kaygusuz Salonu’nda gerçekleşecek. Fazla sayıda insana tek teleskopla gözlem yaptırmak zor olduğundan teleskoptan görüntü alıp, salondaki ekrana yansıtmayı tercih etmişler.
Yüreğir Belediyesi
Yüreğir Belediyesi Bilim Merkezi önünde ücretsiz ve halka açık bir etkinlik düzenlenecek.
Hatay
Hatay’da katılabileceğiniz Merkür geçiş etkinliği Hatay Bilim Sanat Merkezi’nde gerçekleşecek.
Erciyes Üniversitesi
Erciyes Üniversitesi’nde Aster’in düzenlediği bir etkinlik olacak. Ücretsiz ve herkese olan etkinliğin afişinde kontenjan sınırlı diyor. Önceden başvuru yapmak gerekebilir.
Adana – Çukurova Üniversitesi
Adana’daki etkinlik adresi Çukurova Üniversitesi Uzay Bilimleri ve Güneş Enerjisi Araştırma ve Uygulama Merkezi (UZAYMER) olcak. Gözlem etkinliği 15:00-18:00 saatleri arasında sürecek. Detayları buradan öğrenebilirsiniz.
3 Kasım 1973‘de Cape Canaveral’dan fırlatılan Mariner 10 bir gezegenin (Venüs) kütle çekim etkisini kullanarak diğer bir gezegene (Merkür) giden ilk uzayaracı oldu. Günümüzde kütleçekim yardımını kullanmak bir uzayaracını başka gezegenlere göndermek için son derece önemli bir teknik. Bu sayede çok daha az yakıt kullanarak daha kısa sürelerde hedefe varmak mümkün oluyor.
Mariner 10 aynı zamanda Merkür’ü ziyaret eden ilk uzayaracı oldu. Daha sonraki ziyaret için 30 yıldan fazla zaman geçmesi gerekecekti.
uzayaracından elde edilen verilerle Merkür’ün manyetik alanı ve gezegenin toplam kütlesinin %80’ine denk gelen çekirdeğinin olduğu açığa çıkarıldı.
Mariner 10 verilerinin yeniden işlenmesiyle tekrar üretilen Merkür haritası.
Mariner 10 içindeki bilimsel cihazlar
433 kg ağırlıktaki araç dijital bant kaydı yapabilen ikiz dar açı kameralar, morötesi spektrometre, kızılötesi radyometre, elektrostatik çözümleyici, elektron spectrofotometresi, üçeksenli manyetik alan magnetometre taşıyordu.
Dünya, 9 Mayıs 2016 pazartesi günü Merkür’ün Güneş önünden geçişine şahit olacak. Merkür sıkça Güneş-Dünya arasından geçse de gezegenlerin yörünge düzlemlerindeki eğiklik sebebi ile transitler nadiren görülür. Merkür geçişinin detaylarını DEUZAY’ın hazırladığı bu siteden öğrenebilirsiniz.
Türkiye saati ile 14:00’den sonra başlayacak olan geçiş, ülkemizden gün batımına kadar izlenebilir. Bitişini ise biz göremeyeceğiz. Bir soraki Merkür geçişi 11 Kasım 2019’da.
Merkür’ün boyutları Güneş’e göre çok küçük olduğu için, gözlem aleti olmadan bu olayı izlemek mümkün değil. Güneş’e koruyucu filtre olmadan bakmak KALICI KÖRLÜĞE sebep olabilir. İsli cam, disket içi, CD, koyu gözlük gibi malzemelerin hiçbiri GÜVENLİ DEĞİLDİR. Eğer uygun gözlem araçlarınız yoksa aşağıda listelenilen, astronomi kulüplerinin ve kurumların etkinliklerine katılmanızı tavsiye ederim.
İzmir‘de iseniz, Dokuz Eylül Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Kulübü, DEUZAY, saat 13:00 ile 18:00 arasında Bornova Büyük Park’ta olacak. [etkinliğin facebook sayfası]
İzmir‘de astronomi bölümüne sahip olan Ege Üniversitesi’de Merkür geçişini izleme olanağı sunuyor. EÜ Astronomi Topluluğu’nun desteği ile yapılacak etkinlik saat 16:30’a kadar sürecek:
Ankara‘da etkinlik adreslerinden biri Ankara Üniversitesi Rasathanesi. Etkinlik için küçük bir ücret isteniyor: Öğrenciler için 2.5₺, tam 5₺, Ankara Üniversitesi personel ve yakınları içinse ücret istenmemekte. Etkinlikte gökyüzü tanıtımı ve çeşitli sunumlar da olacak. Eğer hava kapalı olursa sadece bunlar için bile düşünülebilir. Ayrıca sıcak içecek ve atıştırmalıklar da bulunacak. [etkinlik sayfası]
Ankara‘daki diğer adres ise ODTÜ. ODTÜ Amatör Astronomi Topluluğu’nun elinde hidrojen alfa filtreli güzel bir güneş teleskobu var <3 Eğer ODTÜ’ye girebiliyorsanız, topluluk 15:00 ile 17:00 arasında ODTÜ Fizik Çimleri’nde Merkür’ü gözlemliyor olacak. Topluluğun facebook sayfasını takip edebilirsiniz.
Antalyalılar, TÜBİTAK Ulusal Gözlemevi’nin Akdeniz Üniversitesi içersindeki BİTOM gözlem merkezine gidebilirler. Burada, saat 14:00 ile 17:00 arasında geçiş izlenebilecek. [BİTOM’un sayfası]
Batman‘da Merkür geçişi Mezopotamya Astronomi Derneği’nin katkısıyla, Batman TED Kolejinden izlenebilecek. Burada ayrıca seminer ve gece gözlemi olacak. Mezopotamya Derneği’nin facebook sayfasından detaylı bilgi alabilirsiniz.
Aksaray BİLSEM Gözlemevi de Merkür geçişi gözlemine ev sahipliği yapacak. Facebook sayfalarına buradan ulaşabilirsiniz.
Malatya‘da İnönü Üniversitesi Astronomi Topluluğu’nun düzenleyeceği etkinlikte, üniversitenin gözlemevinde geçiş gözlemlenebilir.
ve İstanbul:
İstanbul Üniversitesi Astronomi ve Uzay Bilimleri Bölümü teleskopları, İstanbul halkının bu nadir gerçekleşen gök olayına şahit olabilmesi için hazır olacak. Astronomi bölümü ve gözlemevi, İstanbul Üniversitesi’nin Beyazıt’taki merkez yerleşkesinde. [facebook sayfası | bölüm sitesi]
İstanbul‘da Merkür geçişini izleme imkanı bulabileceğiniz diğer adres ise Aqua Florya AVM’nin teras katı olacak. Ücretsiz olan etkinlik Notebook Kırtasiye, teleskop firması Celestron ve Aqua Florya AVM desteği ile gerçekleşecek. [facebook sayfası]
