Yayım tarihi

7 Ocak

7 Ocak günü gerçekleşen astronomi, uzay ve havacılık alanındaki önemli tarihi olaylar hakkında kısa bilgiler:

1610 – Galileo Galilei, Jüpiter’in dört büyük uydusu olan Ganymede, Callisto, Io ve Europa’yı ilk kez gözlemledi. Son ikisini ertesi gün ayırt edebilecekti. Bu uydular sonradan Galileo Ayları olarak anılmaya başlandı. Galileo’nun teleskobunun gözlem kabiliyeti düşük olmasına karşın keşiflerinin etkisi muazzam oldu. O dönemde herşeyin Dünya etrafında döndüğünü iddia eden Dünya merkezli evren modeli hakimdi. Başka bir gezegenin etrafında dönen aylar ise bu fikri sarsıyordu. Galileo ile başlayan gözlem ve keşifler sayesinde Dünya merkezli sistemin yanlışlığı ortaya çıktığı gibi bilimsel devrimin de önü açıldı. Jüpiter ve aylarını gözlerken bu tarihi hatırayı da aklınızda bulundurursunuz. Daha detaylı bilgiye ilgili yazıdan erişebilirsiniz:

Jüpiter’in Galileo Uyduları

Galileo ayları

1785 – İngiliz Kanalı ilk kez havadan aşıldı. Jean-Pierre Blanchard ve John Jeffries hidrojen balonlarıyla İngiltere’deki Dover’dan kalkıp Fransa’da Calais yakınında bir ormana indiler.

1968 – Surveyor Programı: Ay’ı hedefleyen Amerikan robotik uzayaracı programı olan Surveyor serisinin son uzayaracı olan Surveyor 7, Cape Canaveral 36A fırlatma kompleksinden fırlatıldı. Surveyor programında Apollo programı için Ay yüzeyinin araştırılmasını amaçlanıyordu. Serinin Ay’a inmeyi başaran beşinci ve son aracı olan Surveyor 7’nin amacı, Ay’a yumuşak iniş yapmak; iniş sonrası TV resimleri göndermek; kimyasal elementlerin nispi bolluğunu belirlemek; ay materyalini işlemek; konma dinamikleri verilerini elde etmek; termal ve radar yansıtma verilerini elde etmekti. Görevin hedefleri başarıyla gerçekleştirildi. Bunlar dışında, Ay’daki araca Dünya’dan gönderilen lazer ışınları, uzayaracının kamerası tarafından başarıyla görüntülendi.

Surveyor’un Dünya’daki bir modeli.

7 Ocak günü doğanlar ve ölenler:

1893 – Sloven fizikçi ve matematikçi Josef Stefan öldü (d. 1835)
1935 – Rus mühendis ve astronot Valeri Kubasov doğdu (ö. 2014)
1943 – Sırp-Amerikan fizikçi ve mühendis Nikola Tesla öldü (d. 1856)
1984 – Nobel Ödülü sahibi, Alman-Fransız fizikçi ve akademisyen Alfred Kastler öldü (d. 1902)

Yayım tarihi

Astronomik Birim

Astronomik birim (ing: astronomical unit) gökbilimde kullanılan bir uzaklık ölçüsüdür ve 149,597,870 km mesafeyi ifade eder. Bu mesafe de kabaca Dünya ile Güneş’in merkezleri arasındaki uzaklığa karşılık gelir.

Kısaltması ab olan astronomik birim, daha çok Güneş Sistemi ölçeğindeki uzaklıkları ifade etmek için kullanılır. Güneş-Dünya uzaklığı 1 ab kabul edildiği için, diğer gezegenlerin uzaklıklarını bu ölçü üzerinden vermek oldukça kullanışlıdır. Ötegezgen sistemlerinin boyutlarını belirtmek için de AB kullanılır. Bu sayede kendi sistemimizle karşılaştırma yapmamız kolaylaşmış olur.

Güneş Sistemi’nin dışındaki cisimler çok daha uzak olduğu için AB kullanmak pek yararlı değildir. Bu tarz astronomik uzaklıklar için ışık yılı ve parsek birimleri kullanılır. 1 ab’nin yaklaşık 8 ışık dakikası olduğunu düşünürseniz bu uzaklıkların ne derece büyük olduğu anlaşılır.

Gezegenlerin Güneş’ten uzaklıkları:

Merkür: 0.387 ab
Venüs: 0.723 ab
Dünya: 1.000 ab
Mars: 1.524 ab
Jüpiter: 5.203 ab
Satürn: 9.582 ab
Uranüs: 19.201 ab
Neptün: 30.047 ab

Güneş Sistemi’nin daha ücra köşeleri:

Kuiper Kuşağı: 30 ile 55 AB
En uzak uzayaracı, Voyager 1: 142,28 AB (Mayıs 2020)
Oort Bulutu: 5,000 ile 100,000 AB

Dünya yörüngesi elips biçimindedir ve elips iki eksende ayrı çapa sahiptir. Astronomik birim Dünya yörüngesinin büyük eksen yarıçapına eşittir. Güneş Sistemi içindeki kütleçekim etkileşimi kusursuz ve sabit bir yörünge hareketine olanak vermez. Bu nedenle de yörüngelerin yarı çapı her zaman değişir. Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) bu sorunu çözmek için 1976 yılında 1 astronomik birimi, kütlesi sıfır kabul edilen bir taneciğin 1 Gauss yılı (365,2568983 gün) sürede çizdiği düzgün dairesel yörüngenin yarıçapı olarak tanımlayıp sabit bir değere dönüştürmüştür.

kaynak: cneos.jpl.nasa.gov | wikipedia.org | earthsky.org |

Yayım tarihi

Uranüs’ün halkaları

Satürn’ün ihtişamına yetişemese de Uranüs’ün de halkaları var. Uranüs’ün çevresinde halka gördüğünü ilk beyan eden kişi 1789’da William Herschel oldu. Bu halkalar çok sönük ve koyu olduğundan bilim insanları Herschel’in halkaları görmüş olabileceğinden pek emin değiller.

Uranüs’ün halka yapısı 10 Mart 1977’de James L. Elliot, Edward W. Dunham ve Jessica Mink tarafından keşfedildi.

1977’de keşfedilen Uranüs halkalarının Rick Sternbach tarafından yapılmış tasfiri.

Uranüs’ün kaç halkası var?

1978’de 9 halka tanımlandı. 1986 yılında ise bunlara Voyager 2 tarafından çekilen görüntüler sayesinde keşfedilen 2 halka daha eklendi. 2003-2005 yılları arasında, Hubble Uzay Teleskobu’nun çektiği fotoğraflardan 2 dış halka daha bulundu. Toplam 13 halkadan en içteki 38 bin km, en dıştaki ise 98 bin km yarı çaplı.

Voyager 2 tarafından görüntülenen Uranüs halkaları. Burdan yukardan aşağı delta, gamma, eta, beta ve alfa halkalarını görüyoruz.

Uranüs’ün halkaları oldukça karanlık. Işığın ancak yüzde 2’sini yansıtıyorlar. Organik madde içeren su buzundan oluşuyorlar. Büyük kısmını ince tozların meydana getirdiği halkalardaki daha büyük cisimlerin çapı 0.2-20 metre arasında değişiyor.

Bilim insanları halkaların yaşının 600 milyon yılı geçmediği görüşünde. Muhtemelen bir zamanlar Uranüs’ün yörüngesinde dolanan  birkaç uydunun çarpışma sonucu parçalanmalarıyla, faciadan arta kalan malzemeyle vücut buldular.

Uranüs’ün en büyük 4 halkasının, Hubble Uzay Teleskobu’nun yakın-kızılötesi kamerasına yansımış hali. Ayrıca gezegenin etrafında 10 uydusu görülmekte. Görüntünün renkleri Erich Karakoschka tarafından oluşturulmuş. 8 Ağustos 1998.

Kaynak: en.wikipedia.org | photojournal.jpl.nasa.gov |

ilk yayımlama: Mart 11, 2018 9:06

Yayım tarihi

Uluğ Bey Rasathanesi

Timur İmparatorluğu’nun 4. Sultanı Uluğ Bey 1421 yılında Semerkant’da (bugün Özbekistan sınırlarında) 3 katlı bir rasathane inşaa ettirmişti. Uluğ Bey Astronomi ve matematik konularında bilgili olan Uluğ Bey’in kurduğu ve Uluğ Bey Rasathanesi olarak anılan bu önemli yapı İslam dünyasındaki en büyük ikinci rasathaneydi.

Günümüze ulaşamayan yapı ilk görselde temelleri üzerinde canlandırılmış. 30-33 metre yüksekliğinde 46 metre çaplı silindirik bir yapı olan gözlemevi binasının ilk katı çalışanların yaşam alanı için ayrılmış, ikinci ve üçüncü katlarıyla düz biçimdeki çatısı gözleme ayrılmıştı.

  • Rasathanenin orijinal yerindeki canlandırması.
  • Rasathaneden geriye kalanlar.
    via @tasvirsanatlari
Uluğ Bey Rasathanesi.

Rasathane çok büyük bir sekstantı da barındırıyordu. Yıldızların ufuktan yüksekliklerini ölçmekte kullanılan sekstantın yarısı zeminin altına gömülüydü. Bu sekstantı sığdıracak büyüklükte bir yapının ayakta kalamayacak kadar büyük olması gerekiyordu. Bir kısmını yeraltına gömerek bu sorunun üstesinden geldiler.

Rasathanenin bütün duvarları ve tavanlarında ecrâmi semâviyenin manzaralarını, sistemlerini gösteren resimlerle dolu olup, ortasında da iklimleri, dağları, nehir ve sahraları gösteren arz küresi bulunduğu anlatılmış.

Uluğbey Rasathanesi’nde bulunan 30 metre çaplı sekstant kalıntısı.

Rasathanenin en önemli çalışması Uluğ Bey Zici (zic-i Uluğ Bey) oldu. Yıldızların konumlarını oldukça kesin biçimde barındıran bu yıldız tablosu ancak iki yüz yıl sonra Tyco Brahe tarafından ortaya konulan yıldız tablosuyla yakalanabilecekti.

Uluğ Bey rasathanesi teleskoptan önceki astronominin ulaştığı en üst seviye olarak tanımlanabilir.

Ne yazık ki bilimle uğraşacak kadar bilimi önemseyen bir hükümdar olan Uluğ Bey, devlet yönetiminde söz sahibi olmak isteyen softaların kışkırtması sonucu oğlu tarafından öldürtüldü. Timur devleti de bu olay sonrasında çok uzun süre ayakta kalamadı.

Ünlü gökbilimci Ali Kuşçu da bu rasathanede çalışmıştı. Uluğ Bey’in öldürülmesi sonrasında Timur ülkesinden kaçtı v en son Fatih Sultan Mehmet’in emrinde çalıştı. Osmanlı döneminde Takiyüddin’in Tophane sırtlarına kurulan rasathanesi de Uluğ Bey’in rasathanesini örnek almıştı. Ancak bu rasathane de softaların kurbanı oldu.

Günümüzde teleskopsuz bir rasathane düşünmek mümkün değil. Ülkemizdeki gözlemevlerinin sahip olduğu teleskoplar ise Dünya ile yarışabilecek düzeyde değil ne yazık ki. İnşaası hâlâ devam eden Erzurum’daki Doğu Anadolu Gözlemevi boyut bakımından olmasa da sahip olduğu teknoloji bakımından umut vadetmekte. Bu gözlemeviyle ilgili oldukça detaylı yazıya burdan ulaşabilirsiniz.

kaynak: wikipedia.org | Ekrem Hayri Peker, belgeseltarih.com | ilk iki görsel: @tasvirsanatlari | wikiwand.com |

Yayım tarihi

Kelebek Bulutsusu – NGC 6302

Kelebek Bulutsusu (Butterfly Nebula) Akrep burcu sınırlarında bulunan bir çiftkutuplu (bipolar) gezegenimsi bulutsudur. Bizden 3,800 ışık yılı uzaktaki bulutsu, ömrünü tamamlayan bir yıldızın sahip olduğu maddenin, yıldızın kutuplarından doğru uzaya saçılmasıyla bu biçimi almıştır.

Takımyıldız: Akrep (Scorpius)
Gökcismi Tipi: Çiftkutuplu (Bipolar) gezegenimsi bulutsu
Sağ açıklık: 12 : 13 44.211s (h:m)
Dik açıklık: -37 : 06’15.94” (deg:m)
Uzaklık: 3,800 ışık yılı
Görünür Boyut: >3 (arc dakika)

Kanat açıklığı yaklaşık 3 ışık yılı olan bu güzel kozmik kelebek galaksimizde gözlemlenen gezegenimsi bulutsular arasında en karmaşık yapıya sahip olanlardan birisidir.

Nebulanın merkezinde 0.64 güneş kütlesinde bir beyaz cüce (HD 155520) var. Yüzey sıcaklığı 220,000°C üzerinde. Bulutsunun ekvator düzleminde kalan çok kalın toz katmanı sebebiyle doğrudan göremiyoruz.

Kelebek Bulutsusu – Hubble

Merkezde bulunan bu ölüm aşamasındaki beyaz cüceyi morötesi ışıkta gözlemlediğimizde olağanüstü parlak ve sıcak olduğunu anlayabiliyoruz.

Bir yıldız ömrünü tamaladığında çekirdeği kendi içine çökerken sahip olduğu madde büyük bir patlamayla uzaya saçılır. Kelebek Nebulası şeklini bahsettiğimiz maddenin yıldızın kutuplarından doğu uzaya püskürmesine borçlu. Bu tarz aynı eksen üzerinde simetrik biçimde iki lobu olan bulutsular bipolar veya çiftkutuplu olarak tanımlanıyor. Gezegenimsi bulutsuların %10-20’si bipolardır.

Yıldızın çevresindeki gaz ise 18,000°C sıcaklığa sahip ve uzayın derinliklerine doğru saatte yaklaşık 965,000 km hızla ilerilyor.

Yıldızı görmemize engel olan ekvator düzlemindeki toz bulutu simit şeklinde yıldızı çevrekiyor. Bu toz katmanının iki kutuptan fışkıran gaz bulutlarından taşan maddeyle oluştuğu düşünülüyor.

kaynak: NASA | constellation-guide.com/butterfly-nebula/ | wikipedia |